W latach 2008–2011 zrealizowano projekt, który zmienił otoczenie na Rynku Śródeckim, zaliczanym do najstarszych kompleksów historycznych śródmieścia Poznania. Projekt współfinansowany był przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, w ramach Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego, i dotyczył wybranych obiektów zabytkowych z Traktu Królewsko-Cesarskiego: budynku byłego Domu Parafialnego, kościoła św. Małgorzaty oraz, opisanego w niniejszym opracowaniu, Domu Pofilipińskiego.

W ramach projektu zrealizowano program konserwatorski i restauratorski, pozwalający na spowolnienie procesu destrukcyjnego obiektów, zachowanie i wyeksponowanie fragmentów o wartościach historycznych, zabytkowych i dokumentalnych, a także na zaprezentowanie zachowanej idei i wartości artystyczno-estetycznych epoki.

Zaprojektowanie i nadanie nowej wartości funkcjonalnej (w ujęciu Frodla) i użytkowej pozwoliło na dokonanie modernizacji i adaptacji wnętrz zabytkowych budynków chronionych prawem na potrzeby Katedralnej Ogólnokształcącej Szkoły Muzycznej I Stopnia. Wprowadzone novum zdecydowało o dalszej żywotności tego zespołu zabytkowego.

Obiekty rozpoznano pod kątem stratygrafii i chronologii warstw, wykonując szczegółowe badania konserwatorskie, sondażowo-odkrywkowe oraz poddając badaniom laboratoryjnym pobrane próbki z wytyczonych miejsc elewacji, przegród wewnętrznych, stropów, konstrukcji, więźb drewnianych i pokrycia połaci dachowych.

Dokonano także czynności eksploracyjnych w ramach nadzoru archeologicznego, badając zarówno teren wokół zabudowy, jak i w jego piwnicach. Na podstawie zebranych materiałów opracowano i zaproponowano program prac konserwatorsko-restauratorskich, który był bazą wyjściową dla przygotowania projektu architektoniczno- konserwatorskiego i remontowego.

Krótka historia obiektu, ingerencje, przekształcenia

Pierwsi księża filipini (księża i bracia bez ślubów zakonnych), jako kongregacja nieliczna, przybyli do Śródki w drugiej połowie XVII w. i zamieszkali istniejący budynek plebanii, wzniesiony w konstrukcji szkieletowej z wypełnieniem ceglanym. Z czasem podjęto trud wybudowania domu kongregacyjnego, który najprawdopodobniej ukończono (tynki i dekoracja elewacji) za prepozyta Mikołaja Bagnowskiego w latach 1771–1777. Dom zbudowano na rzucie prostokąta, piętrowy z poddaszem i podpiwniczony. Był on murowany, tynkowany i dekorowany bogatą sztukaterią z epoki oraz pokryty dachem dwuspadowym. Szczyt zwrócony był na południe, w stronę Rynku, co zapewne wpłynęło na bogatsze opracowanie tej elewacji. Kapitele wieńczące pilastry z rokokową ozdobą wzbogacono dodatkowo główkami aniołów. Zwieńczenie zakomponowane zostało w dwustrefowy szczyt dzielony gzymsami i ujęty spływami wolutowymi z gazonami. Wieńczy go przerywany naczółek, a na nim metalowa kula z chorągiewką i datą kolejnej ingerencji. Gęsto zakomponowane pilastry z bogato zdobionymi kapitelami powtarzają się na poszczególnych elewacjach. Układ pomieszczeń mieszkalnych kolejnych kondygnacji odtwarza uproszczony program wnętrz klasztornych.

Widok Śródki z pocz. XIX w.
Rys. Henryk Kot.

Po likwidacji kongregacji dom przeznaczono na szpital dla ubogich księży. W trzecim dziesięcioleciu XIX w. zaplanowano generalny remont budynku, co spowodowało zadłużenie i konieczność wynajęcia go Komisji Fortyfikacyjnej. Kolejne zmiany przeprowadzono w połowie XIX w. Ulokowano tu przytułek dla sierot, prowadzony przez siostry miłosierdzia św. Wincentego a Paulo. Pod koniec XIX w. Katolicki Zakład Sierot, mieszczący się w budynku historycznym z przybudówkami i ogrodem od północy oraz zabudową gospodarczą od podwórza – stał się przepełniony i ciasny. Stąd konieczność wystąpienia o zgodę na pozwolenie nadbudowy o jedną kondygnację wzwyż. Koncepcję oczywiście (i na szczęście) odrzucono, chroniąc zabytkową wartość budynku, uznanego za wysokiej klasy przykład mieszkalnej architektury rokokowej.

W dalszej historii omawianego obiektu powstał projekt Persiusa (tajnego radcy) oraz rządowego mistrza budowlanego Juliusa Kohtego, który proponował zachowanie pierwotnej formy domu zgromadzenia kongregacji filipińskiej, chroniąc między innymi wspomniany, oryginalny szczyt południowy z jego artykulacją, dekoracją i wystrojem sztukatorskim. Zalecono natomiast dobudowanie skrzydła północnego, odzwierciedlającego oryginał. Dlatego zaprojektowany gmach mocno przypominał i przypomina skrzydło pierwotne z jego artykulacją i dekoracją elewacji historycznych. Zakomponowane i dobudowane drugie skrzydło w efekcie końcowym przyniosło budynek dwuskrzydłowy, dwukondygnacyjny, podpiwniczony, na rzucie węgielnicy, z użytkowym poddaszem i reprezentacyjną klatką schodową. Wejście główne znalazło się w miejscu łączenia się, na styku szczytów obu budynków. We wnętrzu wystawiono główną klatkę schodową wiodącą na piętro i poddasze obu skrzydeł, a także do piwnic z kuchnią, pomieszczeniami gospodarczymi i innymi, z wyjściami niezależnymi na ogród, czy podwórze z zabudową gospodarczą.

Najpóźniej, bo około 1900 roku, dobudowano kaplicę w narożu północno-zachodnim, o architekturze, artykulacji i dekoracji odmiennej od wspomnianych skrzydeł. Na ścianie szczytowej, zachodniej, zakomponowano parę wąskich i wysokich okien, a nad nimi okulus bez dodatkowych dekoracji sztukatorskich. Od północy elewację kaplicy zdobią arkady wsparte na pilastrach, centralnie wysunięty szczyt zwieńczony daszkiem z metalowym krzyżem. W arkadach środkowych umieszczono dwa duże okna, zamknięte od góry półkoliście oraz od zewnątrz opaskami wykonanymi z narzutu. Badania architektoniczne (etap II, z 2010 roku) ujawniły istniejące początkowo kolejne dwa otwory okienne – dodatkowo w przestrzeni symbolicznego prezbiterium i w świetle szerokości chóru muzycznego. Kaplica powstała na rzucie prostokąta nakrytego czteroprzęsłowym pseudosklepieniem na gurtach. Przy ścianie wschodniej zakomponowano chór muzyczny z wejściem z klatki schodowej.

W II połowie XX wieku, do czasu podjęcia realizacji ostatnich ingerencji konserwatorskich, w dawnym domu śródeckiej Kongregacji Oratorium Świętego Filipa Neri, w kondygnacji parteru (poza kaplicą) funkcjonowały stomatologiczne przychodnie lekarskie, a na piętrze zaś nadal mieszkania przyszłych księży filipinów. Opisane w dużym skrócie założenie architektoniczne pozostaje świadectwem historycznej świetności Śródki.

Współczesne badania konserwatorskie
Szczegółowe rozpoznanie materiału podlegającego ochronie konserwatorskiej, jego zachowanej oryginalnej substancji, rozpoczęto od poznania stanu zachowania in situ, rozpoznania stratygrafii i chronologii warstw oraz ustalenia przyczyn trwającego i postępującego od dłuższego czasu procesu niszczącego materię zabytkową. Po zawierusze wojennej obiekty zostały przejęte przez państwo. Od tego czasu zauważa się kolejne przyspieszenie procesu degradacji materii zabytkowej, między innymi w licznych przebudowach i adaptacjach wnętrz na różne funkcje współczesne, bez uwzględnienia wartości historycznych i artystycznych. Dodatkowo zmieniający się dzierżawcy czy zarządcy kompletnie zaniechali działań profilaktycznych, zabezpieczających materię obiektów zabytkowych.

Należało ustalić i rozpoznać zachowanie najstarszych warstw historycznych, zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych: ścian, przegród, sufitów i sklepień – w poszczególnych pomieszczeniach parteru, piętra, holu głównego, w piwnicach i na poddaszu oraz niezależnie w kaplicy. Ważne też było poznanie stanu zachowania więźby i pokrycia dachu, systemu odprowadzania wód opadowych, stanu zachowania terenu wokół obiektu i jego poziomu zerowego, bezpośrednio otaczającego budynek. Działania te pozwoliły na opracowanie zebranego materiału i na tej podstawie przedstawienie propozycji wniosków i zaleceń konserwatorskich oraz ramowego programu prac konserwatorsko-restauratorskich, które stały się materiałem wyjściowym dla przygotowywanego projektu architektoniczno-konserwatorskiego, z uwzględnieniem zmiany funkcji pierwotnej domu kongregacji filipińskiej.
Przystąpiono do zabezpieczenia wystroju, dekoracji, artykulacji elewacji, jak i ścian oraz sufitów wewnętrznych. Szczegółowo rozpoznano stolarkę okienną oraz drzwiową, a przede wszystkim stolarkę holu parteru i piętra, w tym klatki schodowej głównej w trakcie frontowym. Po zapoznaniu się z dostępnymi źródłami pisanymi oraz ikonograficznymi, projektami i podjętymi pracami badawczo-konserwatorskimi na bieżąco dokumentowano aktualny stan zachowania obiektów (dokumentacje historyczne, konserwatorskie i archeologiczne). Pobrano próbki i oddano je do szczegółowych badań laboratoryjnych, w celu opracowania analizy petrograficznej, dyfrakcyjnej (RTG), termicznej DTA, chemicznej oraz spektrometrii.

Program prac restauratorsko-konserwatorskich oraz opracowane wytyczne konserwatorskie uwzględniały aspekty stanowiące o istocie wartości obiektu: historycznej, dokumentalnej, naukowej, artystyczno-estetycznej oraz funkcjonalno- użytkowej. Dokonano rozpoznania pierwotnych, najstarszych zachowanych wartości autorskich, modyfikowanych na przestrzeni czasu, w zależności od zmian właściciela i funkcji, uwzględniając liczne ingerencje w artykulację oraz dekorację architektoniczną, narzuty i monochromię teł poszczególnych elewacji czy przestrzeni wewnętrznych. Za podstawową zasadę postępowania konserwatorskiego przyjęto maksymalnie możliwe poznanie obiektu w jego wersji pierwotnej, wyeksponowanie jej, zabezpieczenie oraz objęcie jej ochroną konserwatorską według współcześnie obowiązujących zasad i norm.

Stan zachowania
Stan zachowania obiektu określono na średni, lecz z tendencją w kierunku złego, z widocznym wieloletnim zaniedbaniem materii historycznej i zabytkowej. Zachował się oryginalny zarys brył z czterema poziomami: pomieszczeń piwnicy, parteru, piętra i poddasza strychowego. Zachowano podział autorski osi elewacji południowej, frontowej oraz bocznych i tylnej od północy. Zachowano artykulację elewacji, ich wystrój z czytelnym detalem architektonicznym. Oryginalna, drewniana stolarka okienna i drzwiowa w przeważającej części została wymieniona na PCV podczas remontów pod koniec XX w. Całość wielokrotnie pokryto wtórnie zaprawą wapienno-cementową, bez uprzedniego przygotowania zachowanego oryginalnego podłoża. Wtórny narzut i zacierki zniekształciły czystość formy oraz czytelność detali architektonicznych, np. strukturę i fakturę opasek okiennych, płycin podokiennych i dekoracji sztukatorskiej. Kolejne ingerencje kompozycyjne wprowadziły od mienne podziały artykulacji i dekoracji elewacji. Zastosowano między innymi wysoki, ceglany cokół z wtopionymi olbrzymimi głazami narzutowymi.

Warstwy kolorystycznie odbiegały od wystroju autorskiego, wykonanego w tonacji jasnej żółci żelazowej. Dla scalenia skrzydła dobudowanego odstąpiono od koloru pierwotnego, na rzecz barwy zbliżonej do zaprawy z piasku rzecznego z wapnem – jasnego ugru, założonego pędzlem. Realizacja tej kolorystyki nie objęła ścian kaplicy. Po jej wybudowaniu wątek ceglany otynkowano i pozostawiono w kolorze naturalnym użytego materiału. Ten stan przetrwał do naszych działań z lat 2010–2011.

Wszelkie ingerencje na przestrzeni XX w. wykonywano przez zakładanie nowych zacierek lokalnych w miejscach ubytków wypraw i pozostawianie ich w naturalnej barwie użytych materiałów. Stolarce okiennej nadano w kolejnych ingerencjach (fałszywie wobec założeń pierwotnych) monochromie w różnych tonacjach wykonanych w technice i technologii odmiennej od oryginału, aż po okna wykonane z PCV.

Na elewacjach zastosowano także odmienne techniki i technologie kolejnych, zakładanych monochromii, w tym również technikę emulsyjną, która stworzyła między innymi bariery osłabiające paroprzepuszczalność ścian, co w efekcie spowodowało powstanie licznych fragmentów silnie zawilgoconych i łuszczących się warstw o osłabionej adhezji z podłożem.
Liczne wtórne zacierki oraz fragmenty uzupełnień ubytków, wykonane z dodatkiem dużej ilości cementu, stały się zbyt mocne w porównaniu z pozostałymi narzutami i powodowały zjawisko tzw. samotransferu, niszczącego warstwy pierwotne, od obrzutki na wątku ceglanym do zacierki warstw średnio i drobnoziarnistych zacieranych ręcznie. Największe spustoszenie i przyspieszony rozwój procesu degradacji substancji historycznej spowodowało zaniechanie prac o charakterze konserwacji profilaktycznej i prewencyjnej, uprzedzającej i spowalniającej procesy silnego niszczenia materii zabytku. Zaniedbania dotyczyły prawidłowego pokrycia połaci dachu, jego szczelności, sprawnego systemu odprowadzania wód opadowych (rynien, rur spustowych, studzienek odbiorczych), jego cyklicznego sprawdzania i oczyszczania, a także utrzymania odpowiedniego spadku terenu oraz odprowadzenia wód gruntowych od zabudowy na zewnątrz, systemem odpowiednio przygotowanych drenaży.

Więźba dachu była lokalnie zawilgocona i zagrzybiona. Wieloletnie zaniedbania spowodowały notoryczne zalewanie źle odprowadzanymi wodami opadowymi, zniszczonym, szczątkowym systemem rynnowo-rurowym. Widoczne były ślady żerowania larw owadów, które mocno wpłynęły na osłabienie struktury drewna. Najsilniejsze zniszczenia, wynikające z zawilgocenia, zaobserwowano na sklepieniu kaplicy. Zawilgocenie, wprowadzające roztwory soli rozpuszczalnych w wodzie, krystalizujących i niszczących sukcesywnie strukturę użytych materiałów, od podłoża poprzez wyprawę tynkarską, aż po monochromie, szczególnie widoczne było w przestrzeni wejścia głównego. Silnie rozwinięta była też korozja biologiczna (pleśń). Innym dostrzegalnym problemem konserwatorskim obiektu były spękania w grubości muru, widoczne głównie nad i pod otworami okiennymi. Zmiana oryginalnego poziomu powierzchni otaczającej budynek (jego wtórne nawarstwienia) spowodowały niebezpieczne i niekorzystne podniesienie się gruntu otoczenia w stosunku do bryły dworu. Nanoszenie nawierzchni szczelnych, bez choćby minimalnego spadku, utrudniających naturalne odprowadzenie i odparowanie wód gruntowych oraz opadowych, zdecydowanie zmieniło pierwotny, autorski charakter obiektu. Dostrzegalne były wtórne ingerencje w zabudowę – dobudowa fragmentów oraz liczne przemurowania otworów drzwiowych i okiennych. Jednym z nielicznych oryginałów funkcjonującego domu była i jest zachowana klatka schodowa, łącząca poziom parteru z piętrem. Zarówno architektura, jak i jej otoczenie, silnie zaniedbane, z postępującym procesem degradacji, wymagały natychmiastowej ingerencji konserwatorskiej według zaproponowanego programu prac konserwatorsko-restauratorskich.

Prace konserwatorsko-restauratorskie i remontowe

Prace rozpoczęto w 2010 r. Wtedy to dokonano rozszerzenia badań konserwatorskich. Po rozstawieniu rusztowań wykonano badania sondażowo-odkrywkowe oraz pobrano próbki do badań laboratoryjnych. Odkryte fragmenty pierwotnej monochromii (żółci żelazowej) przedstawiono komisji konserwatorskiej celem ostatecznego zatwierdzenia kolorystyki. Scalenie kolorystyczne skrzydła rokokowego powtórzono na skrzydle z końca XIX wieku.

Badania konserwatorskie wykonano w pomieszczeniach wewnętrznych, historycznych, na poszczególnych kondygnacjach sierocińca.

Do wykonania prac konserwacji technicznej i estetycznej, zarówno elewacji zewnętrznych, jak i wnętrz, użyto materiałów firmy KEIM. Do usunięcia wtórnych warstw farby organicznej zastosowano preparat KEIM Dispersionsentferner. Stosowano też koncentrat KEIM Steinreiniger-N, pomocny w oczyszczaniu zabrudzeń powierzchniowych (fałszywa patyna). Ubytki zapraw w miejscach wcześniej silnie zawilgoconych uzupełniano w systemie tynków renowacyjnych WTA: KEIM Porosan-Tras-Zementputz – jako zaprawa trasowo-cementowa stosowana na obrzutkę, nie kryjąco, dla poprawy przyczepności następnych warstw. Kolejna warstwa to tynk hydrauliczny z zawartością wapna trasowego, jako warstwa wyrównawcza i podkładowa – KEIM Porosan-Ausgleichsputz-NP. Natomiast warstwa wierzchnia została wykonana z tynku renowacyjnego z dodatkiem wapna trasowego KEIM Porosan-Trass-Sanierputz-NP. Pozostałe ubytki uzupełniono stosując tynki KEIM NHLKalkputz-Fein oraz KEIM Universalputz-Fein. Dla uzupełnienia większych ubytków w detalu architektonicznym zastosowano konserwatorskie zaprawy mineralne ze spoiwem hydraulicznym – KEIM–Resturo-Giess i KEIMRestauro-Top. Dla wzmocnienia struktury zapraw historycznych zastosowano głęboko wnikający środek na bazie estrów kwasu krzemowego KEIM Silex-OH.

Założenie pofilipińskie, stan po konserwacji.

Do wymiany i uzupełnienia fug zastosowano mineralną zaprawę konserwatorską ze spoiwem hydraulicznym KEIM Restauro-Fuge.

Elewacje zewnętrzne scalono kolorystycznie w technice laserunkowej farbą zolowo-krzemianową o mineralnym charakterze technologicznym i szlachetnym macie estetycznym KEIM Restauro-Lasur ze środkiem gruntującym i utrwalającym KEIM Restauro- Fixativ. Podobnie sklepienie kaplicy pokryto niebieskim lazurem w technice transparentnej.

Wątki ceglane na wysokości cokołów postanowiono zachować i wyeksponować. Cokół umyto metodą hydrodynamiczną przy zastosowaniu strumienia pary przy ciśnieniu 90 barów i w temp. 90 stopni C, ubytki spoin uzupełniono fugą – KEIM Restauro-Fuge. Fragmenty elewacji malowanych na kryjąco wykonano farbą krzemianową KEIM Granital.

Przy zastosowaniu farb mineralnych KEIM Optil i KEIM Ecosil-ME rozmalowano wnętrza historyczne i współczesne (klasy, hole, klatki schodowe, aulę itp.).
Sprawdzono i naprawiono system odprowadzania wód opadowych. Wymieniono rynny i rury spustowe. Naprawiono opierzenia poszczególnych fragmentów elewacji.
Kompleksowe prace konserwatorsko-restauratorskie objęły także stolarkę okienną i drzwiową: zewnętrzną i wewnętrzną. Na podstawie najstarszego zachowanego wzoru i po konfrontacjach z materiałami ikonograficznymi odtworzono drewnianą stolarkę okienną i drzwiową: od frontu otwierającą się rozwarcie w poziomie, a od tyłu dodatkowo uchylną. Podobnie mocno rozwinięty zasięg prac wykonano we wnętrzach założenia architektonicznego. Czynnościom konserwatorsko-restauratorskim poddano pomieszczenia historyczne parteru i piętra oraz poddasza budynku XVIII- i XIX-wiecznego, gdzie również wykorzystano całą paletę wcześniej wymienionych materiałów KEIM. W pierwszym dniu roku szkolnego 2011/2012 odbyło się uroczyste otwarcie i poświęcenie szkoły.

Krzysztof P. Tomczak
Fotografie: autor, archiwum RiZ

W realizacji prac uczestniczyli m.in.:
– Krzysztof P. Tomczak i Adam Cup – badania konserwatorskie (wnioski i zalecenia oraz program prac konserwatorskich),
– FILAR Przedsiębiorstwo Projektowo-Budowlane z Leszna – projekt architektoniczno-konserwatorski,
– Zakład Remontowo-Budowlany RENOR z Poznania – generalny wykonawca,
– BMKZ Poznań, ks. Marian Lewandowski i Krzysztof P. Tomczak – nadzór konserwatorski.

Literatura
B. Krzyślak i Z. Kurzawa, Kościół św. Małgorzaty na Śródce w Poznaniu, Wyd. Miejskie, Poznań, 2009.
Krzysztof P. Tomczak, Problematyka ochrony autentyku w czasie ingerencji konserwatorskich, Mps , arch. UMK, 1990
Ewa Święcka, Konserwacja zapobiegawcza malowideł ściennych, wyd. KOBiDZ, W-wa, 2010.
J. Kaczmarek, W sercu Polski, Ostrów Tumski – Śródka – Zawady, Wyd. Kontekst, 2009.
Badania i ochrona zabytków w Polsce w XX wieku, Wyd. TOnZ, W-wa 2000.
M. Roznerska, P. Mikołajczyk, Malarstwo ścienne, przyczyny powstania zniszczeń, Toruń, 1995.