Konkurs o Laur Konserwatorski organizowany jest w Lublinie od 2010 roku pod patronatem Generalnego Konserwatora Zabytków, Wojewody Lubelskiego i Marszałka Województwa Lubelskiego. Jego celem jest wyłonienie realizacji konserwatorskich przy zabytkach, wyróżniających się dbałością o przywrócenie im dawnej świetności, utrwalenie ich wartości. Konkurs ma także na celu promocję dobrych wzorów realizacji prac konserwatorskich.

Uroczystość wpisuje się w obchody Międzynarodowego Dnia Ochrony Zabytków. Uroczystość wręczenia Laurów Konserwatorskich, powiązana z prezentacją zabytków o dużym znaczeniu dla tradycji kulturowej woj. lubelskiego, a także nagrodzeniem osób i instytucji, które przyczyniły się do ochrony zabytków – wpisuje się w główne cele obchodów ww. dnia. Przyznawane wyróżnienia są równorzędne, nie łączą się z korzyściami materialnymi. Dotychczas – do 2019 roku – Laury Konserwatorskie wręczono siedemdziesięciu właścicielom i gospodarzom najlepiej odrestaurowanych zabytków. W tegorocznej edycji konkursu, w dniu 17 kwietnia we wnętrzach Teatru Starego w Lublinie, wręczono kolejne cztery nagrody.

Nagrodę otrzymało Muzeum Lubelskie za całokształt prac konserwatorsko-badawczych przy kaplicy Trójcy Świętej, w tym m.in. za wzmocnienie fundamentów kaplicy, prace przy ceglanych ścianach i schodach do krypty oraz przy ceglanych, gotyckich elewacjach. Kaplica Trójcy Świętej na wzgórzu zamkowym jest unikatowym w skali europejskiej zabytkiem sztuki średniowiecznej i najbardziej wymownym świadectwem średniowiecznego i jagiellońskiego Lublina. Stylistycznie należy do małopolskiego typu halowego, spokrewnionego z kaplicami Budy i Pragi, z nawą na planie kwadratu z jednym ośmiobocznym filarem oraz wydłużonym, zamkniętym wielobocznie prezbiterium. W XVI wieku kaplica została przebudowana w duchu architektury renesansu. Specjalnym wyróżnikiem kaplicy pozostają freski powstałe z fundacji Władysława Jagiełły, wypełniające ściany i sklepienia. Prace przy nich trwały zapewne dwa lub trzy sezony letnie, a ich dzienną datą ukończenia jest 10 sierpnia 1418 roku. Wyróżnione prace konserwatorskie – obok wskazanych wyżej – objęły m.in. wnętrza parteru (dostępne z poziomu dziedzińca) i krypty – gdzie wykonano m.in. lokalne wzmocnienia osłabionych cegieł, odsolenia ścian pokrytych wykwitami soli, uzupełnienia wykruszonych spoin na bazie zachowanego oryginału, uzupełnienia ubytków, impregnację i dezynfekcję. W pomieszczeniach tych w oparciu o wcześniej przygotowany projekt urządzono ekspozycję renesansowej i gotyckiej kamieniarki. Pracami konserwatorskimi objęto także ustrój więźby dachowej, pokrycie dachowe. Wymieniono także – wyprowadzając poza kaplicę – instalację klimatyzacyjną, zamontowano również specjalistyczne oświetlenie fresków. Wykonano pełny zakres prac konserwatorsko-restauratorskich, powiązany z odsłonięciem ceglanego wątku pierwotnie ściany południowej elewacji kaplicy znajdującej się obecnie w przedsionku wejścia do kaplicy z poziomu II piętra, oraz konserwację polichromii odkrytych w glifie drzwiowym i „stolarki okiennej” w odsłoniętym w trakcie prac rozglifionym otworze – dającym możliwość wglądu na poziom przyziemia kaplicy. Wykonano także prace konserwatorskie przy ceglanym wątku ścian: w południowej klatce schodowej łączącej prezbiterium z przyziemiem kaplicy i we fragmencie północnej ściany w północnej klatce schodowej. Prace polegały w szczególności na oczyszczeniu gotyckich cegieł (m.in. przy użyciu pary wodnej), strukturalnym wzmocnieniu i uzupełnieniu ubytków, uzupełnieniu i estetyzacji ubytków, zabezpieczeniu powierzchni posadzek i schodów. Przeprowadzono także prace konserwatorskie przy ceglanych i kamiennych elementach trzech mens ołtarzowych. Pracom konserwatorskim towarzyszyły m.in. badania geofizyczne (georadarowe) i endoskopowe we wnętrzu, mające na celu potwierdzenie istnienia podziemnych murowanych wnętrz oraz pomiary fotogrametryczne powiązane z wykonaniem wysokorozdzielczych fotografii cyfrowych wybranych części kaplicy. Prace konserwatorskie i badawcze w kaplicy są nieustannie prowadzone, co pozwala na stałe poszerzanie wiedzy o jednym z najcenniejszych zabytków w Polsce.

Kolejnym nagrodzonym jest klasztor ojców dominikanów w Lublinie, który otrzymał Laur za kompleksową rewaloryzację bazyliki – w tym prace konserwatorskie i restauratorskie przy elewacjach, w prezbiterium, nawie oraz kaplicach wraz z zabytkowym wyposażeniem.

Według dokumentów Polskiej Prowincji Dominikańskiej klasztor lubelski istnieje od 1253 r. Gotycki, murowany kościół został zbudowany z fundacji Kazimierza Wielkiego w 1342 r. w miejscu drewnianego oratorium. Architektura oraz dekoracja rzeźbiarska kościoła wraz z kaplicami są wynikiem późniejszych przekształceń z udziałem wybitnych budowniczych i artystów, m.in. J. Wolffa, R. Negroniego, J. Cangerle, J. B. Falconiego. Wyposażenie stanowi zespół zabytków powstałych m.in. w kręgu J.M. Padovana, T. Dolabelli, S. Zeisla.

W trakcie prac dokonano cennych odkryć. W tym m.in. w obrębie prezbiterium odnaleziono odciski i fragmenty gotyckich żeber oraz dekorację malarską w formie motywów kwiatowych na sklepieniu, a także „zacheusze” na ścianach. Prace w obrębie korpusu nawowego pozwoliły na dopełnienie informacji o wcześniejszej formie architektonicznej świątyni i wystroju malarskim jej wnętrza z okresu późnogotyckiego. W przestrzeniach międzyfilarowych odkryto i wyeksponowano fragmenty gotyckiego „laskowania”. Wyeksponowano także fragment ośmiobocznego, gotyckiego filara.

Na ścianach przytęczowych odkryto fragmenty wątku muru gotyckiego z pierwszej fazy budowy (ze starannie opracowaną spoiną). Odnaleziono też przedstawienie figuralne z Matką Bożą. To niezwykle cenne znalezisko po prawej stronie łuku tęczowego jest obecnie eksponowane dzięki przesunięciu ołtarza Dzieciątka Jezus.

W kaplicy Ossolińskich konserwatorzy odsłonili barwną polichromię dekoracji ścian i kopuły. Kaplica Firlejów (znana także jako kaplica Relikwii Drzewa Krzyża Św.) również odzyskała zgodny z oryginałem wystrój. Doczyszczono powierzchnie jej ścian i kopuły z wtórnych nawarstwień. Oryginał zabezpieczono, uzupełniono i scalono kolorystycznie, podobnie jak elewację kaplicy od strony małego wirydarza. Na uwagę zasługuje także efekt przeprowadzonej konserwacji elementów wyposażenia kościoła, na który składają się m.in. dzieła sztuki rzeźbiarskiej i snycerskiej. Ołtarzom przytęczowym i filarom nawy głównej z 2. połowy XVIII w., z ekspresyjnymi figurami z puławskiego warsztatu Sebastiana Zeisla, przywrócono pierwotną kolorystykę.

Trzeci Laur Konserwatorski otrzymała parafia św. Trójcy w Janowie Podlaskim za remont barokowego kościoła wraz z konserwacją wnętrza, któremu przywrócono barokową stylistykę. Prace konserwatorskie objęły m.in. ołtarze, stalle, konfesjonały, a także kryptę pod prezbiterium, gdzie znajduje się m.in. sarkofag i pomnik biskupa, poety i historyka Adama Naruszewicza.

Budowę kościoła Trójcy Świętej w Janowie Podlaskim rozpoczęto w 1714 r. z inicjatywy biskupa łuckiego Aleksandra Wyhowskiego. Prace prowadzono sumptem biskupów Joachima Przebędowskiego i Stefana Rupniewskiego. W 1735 r. dokonano aktu konsekracji świątyni. Już w 1741 r. janowski kościół podniesiono do godności kolegiaty, a w 1818 r. do godności katedry. Po kasacie diecezji w 1867 r. świątynia pozostała kościołem parafialnym. W dwusetną rocznicę utworzenia diecezji na mocy bulli papieża Franciszka kościół uzyskał tytuł bazyliki mniejszej. Zlokalizowany jest w miejscu dawnego, zniszczonego kościoła parafialnego, w zachodniej pierzei rynku. Przez ponad 10 lat kilka zespołów prowadziło kompleksowe prace konserwatorskie przy kilkudziesięciu elementach wyposażenia i wystroju wnętrza. Kilka „sezonów” poświęcono pracom konserwatorskim przy ołtarzu głównym (poprzedzono je badaniami), w ramach których m.in. przywrócono pierwotną kolorystykę oraz zachowano XVIII-wieczne złocenia. Równie szczegółowego i wnikliwego podejścia wymagały barokowe ołtarze boczne
wraz z obrazami tytularnymi, rzeźbami i snycerką. Przeprowadzono także prace konserwatorskie przy stallach i tronie biskupim w prezbiterium kościoła, barokowej chrzcielnicy i ambonie. Nie pominięto prospektu organowego i organów, wykuszu w prezbiterium oraz epitafium bpa Franciszka Kobielskiego, a także pięciu rzeźb dekorujących balustradę chóru. Wnętrzu świątyni przywrócono barokową stylistykę, wprowadzając w miejsce XX-wiecznej bieli układ barw współgrający z barokowym wnętrzem. Gruntownymi pracami remontowymi objęto kryptę pod prezbiterium, przeprowadzając jednocześnie kompleksowe prace konserwatorskie przy trumnach spoczywających tu biskupów: Franciszka Antoniego Kobielskiego, Adama Naruszewicza, Józefa Twarowskiego, Antoniego Erazma Wołłowicza. Prace konserwatorskie przy wymienionych elementach wyposażenia kościoła poprzedzono badaniami stratygraficznymi oraz badaniami spoiw i pigmentów Prace konserwatorskie przeprowadzono z pełnym poszanowaniem zabytkowego charakteru zabytku, a ich szeroki zakres umożliwił przywrócenie dawnemu kościołowi katedralnemu diecezji siedleckiej (w rocznicę 200-lecia jego powstania) historycznych i artystycznych wartości.

Laurem Konserwatorskim wyróżniona została także parafia św. Bartłomieja Apostoła w Goraju – za prace konserwatorskie i restauratorskie w prezbiterium późnobarokowego kościoła parafialnego. Kościół wzniesiony został w latach 1779–1782 z fundacji ks. Baltazara Dulewskiego, scholastyka zamojskiego, kanonika chełmskiego i zamojskiego.

Wnętrze świątyni jest rozczłonkowane pilastrami, sklepione kolebką z lunetami na gurtach. Powierzchnię ścian i sklepienia wypełnia dekoracja malarska wykonana w 1928 roku przez Czesława Kiełbińskiego (1908–1992), malarza pochodzącego z Zamościa (ucznia Stanisława Szukalskiego, założyciela grupy „Szczep Rogate Serce”). Dekoracja powstała z wykorzystaniem fragmentów wcześniejszych polichromii ocalałych z pożaru kościoła, który miał miejsce w 1795 r. Układ kompozycyjny dekoracji na sklepieniu tworzą owalne przedstawienia świętych, aniołków w obramieniach z motywów rocaille. Powierzchnię ścian zdobi dekoracja z podziałami podporządkowanymi architekturze kościoła (płyciny, obramienia, fryz). W prezbiterium na sklepieniu wysklepki zdobione są girlandami kwiatowymi oraz motywami eucharystycznymi w dekoracyjnych obramieniach roślinnych. Na ścianach w płycinach arkadowych znajdują się przedstawienia figuralne. W 1964 roku, w trakcie prac malarskich wnętrza, dekoracja została w znacznym stopniu przemalowana. Zrealizowane ostatnio prace konserwatorskie i restauratorskie objęły dekorację malarską w prezbiterium kościoła w zakresie: badań stratygrafii nawarstwień, usunięcia przemalowań i wtórnych nawarstwień, impregnacji, utrwalenia i zabezpieczenia warstw malarskich, usunięcia wadliwych technicznie i estetycznie uzupełnień tynku, podklejenia i wypełnienia odspojeń i rozwarstwień, uzupełnienia ubytków tynków i scalenia kolorystycznego. Wykonanie tych prac przyczyniło się do poprawy stanu technicznego, wpłynęło korzystnie również na estetykę wnętrza XVIII-wiecznego kościoła poprzez przywrócenie zniekształconych walorów dekoracji.

dr Dariusz Kopciowski
Lubelski Wojewódzki Konserwator Zabytków