Konserwatorzy dzieł sztuki dla Krakowa – projekt z okazji 40. wpisu miasta na listę światowego dziedzictwa UNESCO

Konserwatorzy dzieł sztuki dla Krakowa z okazji 40-lecia wpisania historycznego centrum Krakowa na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO pod takim tytułem został zorganizowany projekt składający się z dwóch wystaw oraz wydania albumu, którego organizatorami była Fundacją Art Forum, Sekcja Konserwacji Okręgu Krakowskiego ZPAP i Krakowskie Forum Kultury.

Pierwsze z wydarzeń było kolejną, czwartą już edycją wystawy pt. Dzieło konserwatorskie powstałej w 2017 r. z okazji 60. Sekcji Konserwacji Dzieł Sztuki Okręgu Krakowskiego ZPAP. Premierowa ekspozycja miała miejsce w 2017 w Galerii Pryzmat w Domu Plastyków – siedzibie Okręgu Krakowskiego ZPAP na ul. Łobzowskiej 3 w Krakowie, druga w tym samym roku w Bibliotece Wojewódzkiej na ul. Rajskiej w Krakowie, a trzecia w Dziennym Domu Opieki Społecznej w Nowej Hucie w Krakowie. Dzięki kilku ekspozycjom w różnych miejscach wystawa miała szansę dotrzeć do różnych kręgów odbiorców i popularyzować tematykę działań artystów konserwatorów.

Tym razem wystawę zaprezentowano w Holu Kamiennym, w pięknym zabytkowym budynku Pałacu Wielopolskich, obecnie pełniącym funkcję ratusza krakowskiego – głównej siedziby Urzędu Miasta Krakowa. Tam wiceprezydent ds. Polityki Społecznej, Kultury i Promocji Miasta Andrzej Kulig wraz z prezesem ZG ZPAP Januszem Janowskim, prezes Okręgu Krakowskiego Joanną Warchoł, przewodniczącym Sekcji Konserwacji Dzieł Sztuki w Okręgu Krakowskim, a zarazem przewodniczącym Ogólnopolskich Rady Konserwatorów Dzieł Sztuki Piotrem Białko oraz Vice przewodniczącą Sekcji i ORKDS – kuratorką wystawy Bożeną Boba-Dyga dokonali 3 września 2018 uroczystego otwarcia. Wystawa prezentowała 37 plansz fotograficznych pokazujących tyleż obiektów zrealizowanych przez konserwatorów związanych z Krakowem czy to poprzez ukończenie Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki na krakowskiej ASP lub też pracujących na terenie miasta Krakowa i Województwa Małopolskiego. Prace prezentowane to różne dziedziny konserwacji od najcenniejszych obrazów sztalugowych w zbiorach Muzeum Narodowego, po kompleksy architektoniczne jak Zamek Wawelski. Wystawa prezentowała proces konserwacji – obiekty przed, w trakcie i po zabiegach konserwatorskich, zarówno w całości jak i poszczególne detale. Po wernisażu odbyła się projekcja średniometrażowego filmu dokumentalnego pt. Niemi pacjenci powstałego z okazji 25. Ogólnopolskiej Rady Konserwatorów Dzieł Sztuki w 2016 r.

Druga wystawa pt. Konserwatorzy dzieł sztuki przy pracy została przygotowana specjalnie na okazję tytułowego jubileuszu, oraz kilku innych ważnych rocznic przypadających na 2018 r. , a łączących się ze środowiskiem konserwatorów. Były to: 25 leciepowstania Organizacji Solidarności Miast Światowego Dziedzictwa (Organization of World Heritage Cities – OWHC) do której należy Kraków na mocy przynależności do listy UNESCO, jako jedno z 250 miast z całego świata, a która jest obchodzona jako Dzień Solidarności Miast 8 września. Czas trwania wystawy dostosowano m.in. do tej rocznicy. Rok 2018 to także jubileusz 100. Służb Konserwatorskich w Polsce, które zostały powołane do działania już w roku odzyskania niepodległości, co pokazuje jak ważna była dla odrodzonej Polski sprawa dbałości o jej kulturowe dziedzictwo i 200 -lecie Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, na której już w roku 1934 prof. Jan Hopliński zorganizował kurs technik malarskich z elementami tzw. regeneracji obrazów, a w roku 1947 w ramach Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych powstało Studium Konserwacji Malarstwa. W jego ramach od roku 1948 rozpoczęła działalność pracownia prowadząca konserwację malowideł sztalugowych i rzeźby drewnianej polichromowanej, a w 1950 r. powstał w krakowskiej ASP Wydział Konserwacji Dzieł Sztuki, który przemianowany w roku 1992 w Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki nieprzerwanie kształci specjalistów w tej jakże odpowiedzialnej i ważnej dla zabytków dziedzinie. Plenerowa wystawa w przestrzeni miejskiej na jednym z najpiękniejszych placów starego Krakowa – Placu Szczepańskim gdzie mieści się Pałac Sztuki (siedziba Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych) zawierająca 21 podświetlanych totemów z 42 planszami trwała od 5-18 września, jednak dzień uroczystego wernisażu przypadał na 7 września 2018 r. bowiem dokładnie w tym dniu minęło 50 lat od nagłej śmierci przy pracy, poprzez upadek z rusztowań w farze olkuskiej pw. św. Andrzeja prof. Józefa Edwarda Dutkiewicza, wybitnego autorytetu w dziedzinie konserwacji dzieł sztuki, jednego z twórców polskiej szkoły konserwacji współzałożyciela Wydziału Konserwacji Dzieł Sztuki w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie oraz Sekcji Konserwacji Dzieł Sztuki w ZPAP Okręg Kraków. Profesorowi J. E. Dutkiewiczowi zadedykowana została wystawa i album powstały przy tej okazji. Wystawę plenerową otworzył prócz osób wymienionych wcześniej Prof. Jacek Purchla - Przewodniczący Komitetu UNESCO.

Stare Miasto w Krakowie, które zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w 1978 r., jako jedno z pierwszych 12 obiektów na świecie, i pierwsze w Europie, bez udziału konserwatorów, nie tylko by nie rozkwitało, ale podupadało. Dlatego kiedy Urząd Miasta zaprosił Sekcję Konserwacji Dzieł Sztuki Krakowskiego Okręgu ZPAP do zorganizowania oprawy jubileuszu 40. wpisu Krakowa na listę UNESCO, pojawił się pomysł, aby krakowskie zabytki, które stały się przyczyną tego zaszczytnego wpisu uczcić i pokazać poprzez pryzmat osób, które im bezpośrednio służą; specjalistów artystów plastyków konserwatorów-restauratorów dzieł sztuki, którzy niejednokrotnie z wielkim poświęceniem i w niedogodnych, a nawet niebezpiecznych dla zdrowia warunkach pracują nad przywracaniem im pierwotnego blasku. Praca konserwatorów dzieł sztuki jest owiana tajemnicą i dla ogółu niewidoczna. Konserwatorzy pracują czy to w zaciszu pracowni, czy to na zasłoniętych rusztowaniach, na które nikt nieuprawniony nie ma wstępu. Dlatego ich praca nie jest powszechnie znana. Obiekty zabytkowe ogląda się zwykle i prezentuje w publikacjach w stanie przed i po konserwacji. Etap w trakcie jest zawarty tylko w specjalistycznych, powykonawczych dokumentacjach konserwatorskich znajdujących się w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków oraz u inwestorów prac konserwatorskich, a i tak fotografie w tych opracowaniach raczej pokazują sam obiekt, niż pracujących przy nim konserwatorów. Dlatego konserwator przy pracy jest tak unikatowym tematem. Konserwatorzy skupieni na obiekcie często nawet nie posiadają fotografii prezentujących ich samych. Wystawa i album nie tylko odsłaniają tajemnice „kuchni konserwatorskiej”, ale są zapisem historii krakowskiej konserwacji, prezentują liczne ważne, ale i też te zapomniane postaci tworzące środowisko związane z zabytkami. Pokazują szerokie spektrum działań konserwatorskich na różnych rodzajach obiektów m.in. w architekturze - na elewacjach, we wnętrzach; także przy obiektach sztuki sepulkralnej, kapliczkach, rzeźbach, meblach liturgicznych zwłaszcza ołtarzach w tym trzykrotnie przy Ołtarzu Wita Stwosza (w latach czterdziestych i dziewięćdziesiątych XX wieku oraz obecnie), przy obrazach sztalugowych, malowidłach ściennych, witrażach, elementach rzemiosła artystycznego. Prezentują różnorakie technologie i zabiegi oraz ciekawe niespodzianki i odkrycia jak np. pamiątki ukrywane w iglicach czy zamurowywane w ścianach przez poprzednich konserwatorów. Prezentują także edukację w zakresie konserwacji dzieł sztuki – prace prowadzone na Wydziale Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki ASP w Krakowie, czy studenckie praktyki terenowe i objazdy Koła Naukowego. Fotografie prezentują osoby związane ze środowiskiem konserwatorskim Krakowa – osoby pracujące, oraz wykształcone w Krakowie, a pracujące w innych miejscach na terenie Polski i poza jej granicami. Wystawa ilustruje rangę i zasięg działania środowiska konserwatorów - wychowanków krakowskiej ASP. Ma też pokazać na czym polega konserwacja, jak w praktyce wygląda – dlatego w albumie zaprezentowani są nie tylko dyplomowani konserwatorzy dzieł sztuki, ale szerokie gremium różnych interdyscyplinarnych specjalistów, bez których rzetelna konserwacja obiektów zabytkowych nie mogłaby mieć miejsca.

Pomysł albumu zrodził się w momencie przygotowań do konferencji i wystawy z okazji 60. Sekcji Konserwacji w Krakowie. Zebraliśmy przy tej okazji dużo archiwalnych fotografii przedstawiających konserwatorów, a nie było możliwości ich zaprezentować.

Wydarzenie obecne jest początkiem pracy, którą podejmujemy w celu ocalenia pamięci o kolegach, którzy odeszli i rejestrowania teraźniejszości. Dlatego rezultaty naszej obecnej pracy zamierzamy przekazać do Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, aby przechowywane na macierzach muzealnych stały się ogólnodostępnym kapitałem wiedzy dla historyków zajmujących się dziedziną artystyczno-naukową jaką jest konserwacja, ale także jako cracoviana dla badaczy wydarzeń związanych z naszym miastem. Żywimy też nadzieję, że nasza praca będzie przykładem, inspiracją i zachęta dla środowiska do kontynuowania utrwalania pamięci o roli konserwatorów dzieł sztuki dla potomnych oraz do popularyzowania zawodu konserwatora, a poprzez świadomość jego pracy do edukowania społeczeństwa w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego i opieki nad nim.

Prócz fotografii czy wycinków prasowych zbieraliśmy w formie open call oraz od zaproszonych osób także opowieści. Inspiracją do tego stała się moja rozmowa z nestorem środowiska Tadeuszem Knausem, który opowiedział kilka zabawnych, z życia wziętych, anegdot i w ten sposób zachęcił mnie do zbierania ich również od innych konserwatorów i to z różnych pokoleń. Przeprowadziłam też kilka wywiadów z wybitnymi postaciami związanymi z tematyką albumu m.in. z prof. Ireneuszem Płuską z Krakowskiej ASP, który jest jednym z uczniów J. E. Dutkiewicza i który przedstawił szereg wspomnień z nim związanych. Opowiadał także o nieżyjącym od kilku lat prof. Marianie Paciorku legendarnej postaci krakowskiego środowiska. Wywiadu udzielił również dr hab. Bogusław Krasnowolski prof. UPJPII, który wspominał postać historyk sztuki Hanny Pieńkowskiej (w stulecie jej urodzin) i opowiadał o działalności Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa. Prócz tych postaci w książce zostali szczególnie wyeksponowani niedawno zmarła prof. Zofia Medwecka, a spośród żyjących nestorów prof. Władysław Zalewski. W albumie pojawia się prawie 500 osób, od postaci działających w międzywojniu XX w. do jeszcze obecnie studiujących na ASP.

Aby 220 stronicowy historyczny album nie był hermetyczną publikacją środowiska konserwatorskiego okraszony został komiksowymi komentarzami (memami) i rycinami znanej krakowskiej rysowniczki i malarki Iwony Siwek-Front. Album dzięki tym ilustracjom staje się jeszcze bardziej wyjątkowy. Nie było nigdy dotąd takiego wydawnictwa.

Bożena Boba-Dyga

kurator wystawy i redaktor albumu